Dịch là nghĩa làm sao?

[1268]

Nghĩa chữ Dịch cốt ở tinh thần. Trong chữ Dịch bao hàm ba ý nghĩa : bất dịch, giao dịch, biến dịch.

Bất dịch, nghĩa là chẳng thay đổi. Ở trong trời đất. kể dọc là thì gian, kể ngang là không gian. Hễ đã có một vật gì, tất nhiên có một cái chất cố định của vật ấy , có một việc gì, tất nhiên có một lí nhất định của việc ấy.

Lệ như: Càn là thiên, thiên là trời, trời thời bao giờ cũng khinh thanh tại thượng. Khôn là địa, địa là đất, đất thời bao giờ cũng tròng trọc tại hạ.

Lại như: Khảm là thủy, thủy là nước, nước thời bao giờ cũng có chất trôi chảy.
Li là hỏa, hỏa là lửa, lửa bao giờ cũng có tia sáng chói, vv…

Vậy nên ở trong kinh dịch đã Càn, thời nhất định là ba nét dương, đã Khôn, thời nhất định là ba nét âm; đó là nghĩa bất dịch.

Nhưng chân lý ở trong vũ trụ, cái bất dịch ấy, chỉ được một phương diện. Sách Dịch là bao bọc cả sự lý, thiên địa ,vạn vật, không thể chỉ nói bất dịch mà thôi; nên lại phải có hai nghĩa nữa: giao dịch và biến dịch.

Giao dịch, nghĩa là trao đổi với nhau, ở trong vạn sự, vạn vật. Bất dịch là nguyên thể; giao dịch là ứng dụng.

Lệ như: âm điện giao hoán với dương điện, mà sinh điện khí tác dụng; nam tinh giao hoán với nữ tinh mà thành được nhân loại sanh dục. Lí ấy ở trong dịch học lại càng rõ rệt lắm.

Tức là ba nét dương quẻ Càn giao dịch giao dịch với Khôn, thành Chấn, Khảm , Cấn. Ba nét âm quẻ Khôn giao dịch với Càn thành Tốn, Li Đoài.

Sự vật ở trong thiên địa cổ kim, muốn xét cho cùng nguyên cực ủy, tự thủy chí trung, thời chỉ một phần giao dịch cũng chưa hết được chân lí tác dụng. Nên phải có một nghĩa nữa là biến dịch.

Biến dịch, nghĩa là biến hóa, thay đổi. Sự vật gì theo về phần nguyên chất, hoặc phần thiên nhiên thời vẫn bất dịch và giao dịch. Nhưng đã trải qua khi giao hoán tác dụng rồi , thời tức có biến dịch.

Lệ như: gang, chì vẫn là giống cố thể, mà bỏ vào lò lửa nấu, thời chảy ra nước, hóa thành lưu chất; tằm vẫn là giống nấp, nhưng khi vào kén làm nhộng, hóa ra bướm, thời thành giống bay.

Nghiên cứu dịch học, thời cốt yếu nhất là nghĩa biến dịch.

Tức như: Dương hào biến ra được âm hào , quẻ Càn biến ra được quẻ Khôn, toàn một bộ sách, không một vạch nào mà chẳng biến dịch được, ấy là nghĩa rất tinh thông ở trong Kinh Dịch đó vậy.

Trình Di có câu nói rằng: Dịch chi vi thư, tùy thì biến dịch, dĩ tùng đạo dã.

Nghĩa là: Dịch sở dĩ thành sách ra đó chỉ là cốt ở theo thì biến đổi cho đúng với đạo mà thôi. Câu nói ấy, chính là lấy nghĩa biến dịch thích chữ Dịch.

Bàn tóm lại, đủ ba nghĩa như trên ấy, mới hết được nghĩa chữ Dịch, mà ba chữ nghĩa ấy, laị tiếp tục tuần hoàn đẻ ra nhau.